Zanele Muholi ziet het als haar missie de visuele geschiedenis van zwarte homoseksuelen en transgenders in Zuid-Afrika te herschrijven. Voor het eerst is er in Nederland een overzichtstentoonstelling.
In augustus 2016 worden in Nelspruit een vrouw en haar vriendin in hun eigen huis onder bedreiging van een vuurwapen verkracht door mannen die roepen dat ze hen weleens zullen ‘genezen’ en laten weten hoe het écht voelt om vrouw te zijn. Een paar maanden eerder wordt in het dorpje Wolseley de 30-jarige transgender Phoebe Titus op klaarlichte dag neergestoken door een jongen van vijftien, die haar uitscheldt voor ‘vuil moffie’ (vuile flikker). Het zijn een paar voorbeelden van de schokkende lijst met haatmisdrijven tegen homo’s, lesbiennes en transgenders die de Zuid-Afrikaanse Zanele Muholi al enige jaren bijhoudt. Meer dan zestig incidenten staan er beschreven op de muur van het Stedelijk Museum, waar nu voor de eerste keer in Nederland een overzichtstentoonstelling te zien is van Muholi, die zich nadrukkelijk geen fotograaf noemt maar ‘visueel activist’. Haar missie, zo lezen we in een van de zaalteksten, is om een visuele geschiedenis van zwarte homoseksuelen en transgenders in Zuid-Afrika te herschrijven, ,,Om de wereld bekend te maken met ons verzet en ons bestaan, op het hoogtepunt van het geweld in Zuid-Afrika en daarbuiten.”
Het zijn een paar voorbeelden van de schokkende lijst met haatmisdrijven tegen homo’s, lesbiennes en transgenders
In de zaal waar de aangrijpende incidenten op de muur geschreven zijn, hangt ook Faces and Phases, de fotoserie waarin Muholi (1972) sinds 2006 lesbische vrouwen en transgender mannen portretteert. Een serie die haar niet alleen op de kaart zette als activist, maar ook in de internationale kunstwereld bekendheid gaf. In de sterke zwart-wit portretten worden de vrouwen niet als slachtoffer neergezet, alhoewel ze dat in een aantal gevallen wel waren; ontspannen, trots en soms verlegen kijken ze de camera in. Muholi noemt hen ‘deelnemers’ aan haar project, geen onderwerpen. Door voor mij te poseren, is haar gedachte, schrijven deze vrouwen hun eigen geschiedenis. Een indrukwekkende onderneming, die door de omvang (Muholi maakte inmiddels al meer dan 400 portretten) en door de systematische, seriematige aanpak doet denken aan Menschen des 20 Jahrhunderts van August Sander of de typologieën van watertorens en industriële gebouwen van het Duitse echtpaar Bernd en Hilla Becher.
De vrouwen worden niet als slachtoffer neergezet, hoewel ze dat in een aantal gevallen wel waren
Naast aandacht voor de serie Brave Beauties, het online LGBTI- platform inkanyiso.org en de documentaire We live in Fear is er in het Stedelijk vooral veel ruimte voor Muholi’s nieuwe project Somnyama Ngonyama (Gegroet, zwarte leeuwin). Hier richt zij voor het eerst de camera op zichzelf, waarbij ze zichzelf afbeeldt in theatrale ensceneringen die vol zitten van verwijzingen naar de (kunst)geschiedenis. Met verschillende kleding- en haarstijlen meet ze zich verschillende identiteiten aan, waarbij ze op vaak geestige wijze speelt met de stereotypes van de zwarte vrouw, van gender en ras. Zo portretteert ze zichzelf met een heel arsenaal aan wonderlijke accessoires op haar hoofd zoals schuursponsjes, wasknijpers en opgeblazen afwashandschoenen – een referentie naar haar moeder Bester, die veertig jaar lang in de huishouding werkte bij een blank gezin. Of ze maakt portretten waarin ze halfnaakt poseert, met schelpen- en kralenkettingen – een vette knipoog naar de stereotype etnografische portretten uit de negentiende eeuw. Ook speelt Muholi een intrigerend spel met zwart en wit; soms maakt ze haar huid of haar lippen witter met meel of tandpasta, soms juist donkerder; wat ze nog eens versterkt met extreem hoge zwart-wit contrasten bij het afdrukken. Beide reeksen laten zien hoe de fotografie verschillende functies kan hebben; dat het zowel een middel tot documentatie als een artistiek medium kan zijn. In dit geval vullen ze elkaar perfect aan: net als de vrouwen in Faces lijkt Muholi in Somnyama Ngonyama het recht op te eisen zich te gedragen en af te beelden zoals zij dat zelf wil. Zo opent ze met haar werk een deur naar een wereld die velen wellicht niet onmiddellijk herkennen, maar die uitnodigt daar eens met een open blik naar te kijken.
Zanele Muholi, t/m 15 oktober in het Stedelijk Museum Amsterdam
